भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) ने चंद्रयान1 चंद्रयान2 अशा अनेक मोहिमा पार पाडल्या परंतु चंद्रयान 2 च्या वेळी सॉफ्ट लँडिंग अयशस्वी झाले होते. त्यामुळे ही मोहीम अपूर्ण राहिली होती. परंतु इस्रो ने परत ही मोहीम हाती घेतली आहे. चंद्रयान-3 मोहीम भारतासाठी महत्त्वाची मानली जात असून या मोहिमेकडून अनेक अपेक्षा आहेत.
भारताची तिसरी चंद्र मोहीम चांद्रयान-3 14 जुलै 2023 रोजी श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्रातून प्रक्षेपित करण्यात आली. चंद्रयान 3 हे इस्रोच्या LVM- 3 M4 रॉकेट च्या साह्याने शुक्रवारी दुपारी दोन वाजुन पस्तीस मिनिटांनी प्रक्षेपित करण्यात आले. हे प्रक्षेपण यान अतिशय जड वस्तुमान अंतराळात घेऊन जाण्यास सक्षम आहे याला GSLV Mk III म्हणून हि ओळखले जाते. हे भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) द्वारे विकसित केलेले तीन-स्टेज हेवी-लिफ्ट प्रक्षेपण वाहन आहे. चंद्रयान ३ चे वजन ३९०० किलोग्रॅम आहे.
या मिशनमध्ये लँडर, रोव्हर आणि प्रोपल्शन मॉड्यूल यांचा समावेश आहे. लँडर दक्षिण ध्रुवाजवळ चंद्राच्या पृष्ठभागावर सॉफ्ट-लँड करेल तर रोव्हर आसपासच्या परिसराचा शोध घेईल. प्रोपल्शन मॉड्यूल लँडर आणि रोव्हरसाठी संप्रेषण(Communication) आणि नेव्हिगेशन प्रदान करेल या यानाला चंद्रावर पोहोचण्यासाठी 42 दिवस लागतील ही मोहीम यशस्वी झाल्यास भारत हा चंद्रावर उतरणारा चौथ्या क्रमांकाचा देश होईल.पण जर लँडर सॉफ्ट दक्षिण ध्रुवावर उतरला तर भारत हा दक्षिण ध्रुवावर पोहोचणारा जगातील पहिला देश बनेल. चांद्रयान 3 ने चंद्राच्या दिशेने प्रवास सुरू केला आहे.असे इस्रोचे प्रमुख एस सोमनाथ म्हणाले. चंद्रयान 3 हे चंद्राच्या कक्षेचे परिभ्रमण करून 23 ऑगस्ट रोजी दक्षिण पोल वर लँड होईल. चंद्रयान 3 मध्ये चंद्रयान 2 प्रमाणे ऑर्बिटर नसून प्रोपल्शन मॉड्यूल आहे. चंद्रयान 2 च्या ऑर्बिट कडून चंद्रयान 3 साठी मदत घेतली जाणार आहे.
चांद्रयान-3 हे चांद्रयान-2 चे फॉलो-ऑन मिशन आहे. जे 2019 मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आले होते. चांद्रयान-2 हे चंद्रावर सॉफ्ट-लँड करण्यात अयशस्वी झाले होते. चांद्रयान-3 चांद्रयान-2 मधील कमतरता दूर करून आणि सॉफ्ट-लँडिंग आणि चंद्राच्या पृष्ठभागावर रोव्हरची सफर साध्य करण्यासाठी डिझाइन केले आहे.
चांद्रयान-३ चे लँडर मॅग्नेटोमीटर, सिस्मोमीटर आणि लेझर अल्टिमीटरसह अनेक वैज्ञानिक उपकरणांनी सुसज्ज आहे. रोव्हर कॅमेरा, स्पेक्ट्रोमीटर आणि ड्रिलने सुसज्ज आहे. लँडर आणि रोव्हरवरील वैज्ञानिक उपकरणांचा उपयोग चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावरील भूविज्ञान, खनिजशास्त्र आणि इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी केला जाईल.हे लँडर चंद्रावर एक लूनार दिवसपर्यंत राहील. एक लूनार दिवस म्हणजे पृथ्वीवरचे 14 दिवस असतात. चांद्रयान-3 च्या लँडरसाठी सूर्यप्रकाश असणं जरुरीचा आहे. चंद्रावर 14 दिवस सूर्य उगवतो तर पुढचे 14 दिवस सूर्य उगवत नाही. त्यामुळे फक्त 14 दिवसांची ही महत्वाची अशी चंद्रयान-3 मोहिम आहे.
चांद्रयान-३ मोहीम एक वर्ष चालेल अशी अपेक्षा आहे. लँडर आणि रोव्हर सुमारे सहा महिने काम करतील. तर प्रोपल्शन मॉड्यूल संपूर्ण मोहिमेसाठी काम करेल.
चांद्रयान-3 मोहीम ही भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमासाठी एक महत्त्वपूर्ण कामगिरी आहे. चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर उतरणारी ही पहिली भारतीय मोहीम आहे. आणि ती चंद्राविषयी मौल्यवान वैज्ञानिक डेटा प्रदान करेल. हे मिशन भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमाच्या वाढत्या क्षमतेचाही पुरावा आहे.
चांद्रयान-३ चे महत्त्व
चांद्रयान-३ मोहीम अनेक कारणांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. प्रथम चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर उतरणारी ही पहिली भारतीय मोहीम आहे. दक्षिण ध्रुव हा चंद्राचा एक प्रदेश आहे. ज्याचा विस्तृतपणे शोध घेतला गेला नाही आणि त्यात मौल्यवान वैज्ञानिक डेटा असल्याचे मानले जाते. दुसरे म्हणजे चांद्रयान-३ मिशन प्रथमच रोव्हर तैनात करेल. रोव्हर लँडरपेक्षा चंद्राच्या पृष्ठभागाचे अधिक विस्तृतपणे अन्वेषण करण्यास सक्षम असेल.आणि तो अधिक डेटा गोळा करेल. तिसरे चांद्रयान-३ मिशन भारताच्या अंतराळ संशोधनातील वाढत्या क्षमतेचे प्रदर्शन करेल. हे मिशन एक जटिल उपक्रम आहे आणि त्याची यशस्वी पूर्तता ही भारतासाठी मोठी उपलब्धी असेल.
इस्रो सध्या मानवी अंतराळ उड्डाणावर (गगनयान) संशोधन आणि विकास करत आहे आणि पुढील काही दशकांमध्ये मानवी अंतराळ उड्डाण मोहिमेची शक्यता आहे.
भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक विक्रम साराभाई यांच्या नावावरून चांद्रयान-३ च्या लँडरचे नाव विक्रम असे ठेवण्यात आले आहे.
चांद्रयान-3 च्या रोव्हरचे नाव प्रज्ञान आहे
चांद्रयान-3 मध्ये ऑर्बिटर नसुन प्रोपल्शन मॉड्यूल आहे. जे लँडर आणि रोव्हरसाठी संप्रेषण (Communication) आणि नेव्हिगेशन समर्थन प्रदान करते.
लँडर आणि रोव्हरवरील वैज्ञानिक उपकरणांचा वापर खालील गोष्टींचा अभ्यास करण्यासाठी केला जाईल.
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाचे भूविज्ञान
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाचे खनिजशास्त्र
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाचा इतिहास
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर पाण्याची उपस्थिती
- चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर संसाधनांची क्षमता
चांद्रयान-3 मोहिमेसाठी सुमारे 615 कोटी खर्च आलेला आहे.
या मोहिमेचे व्यवस्थापन भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) करत आहे.
कोविड-19 महामारीमुळे चांद्रयान-3 चे प्रक्षेपण काही महिन्यांनी लांबले होते.
चांद्रयान-३ मोहीम भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. या मोहिमेच्या यशस्वी पूर्ततेमुळे अंतराळ संशोधनात भारताची वाढती क्षमता दिसून येईल आणि भविष्यातील चांद्र मोहिमांचा मार्ग मोकळा होईल.
वाचा- मेंदू खाणारा अमिबा - नेग्लेरिया फौलरी
वाचा- अटल पेन्शन योजना - सुरक्षित भविष्य